Πολύτιμα ντοκουμέντα για την επανάσταση του 1821, πραγματικά ζωντανά ρεπορτάζ για τα ιστορικά γεγονότα, εντοπίζουμε στις σελίδες της εφημερίδας «Ελληνικός Τηλέγραφος», που κυκλοφορούσε στη Βιέννη την εποχή εκείνη. Μέσα από τις στήλες της εφημερίδας, μιας από τις πρώτες ελληνόφωνες, που κυκλοφόρησε από το 1812 μέχρι το 1836 και εξέδιδε ο Έλληνας γιατρός Δημήτριος Αλεξανδρίδης, καταγράφονται όλα τα ιστορικά γεγονότα, από τις πρώτες ημέρες της επανάστασης μέχρι και την απελευθέρωση από τον τουρκικό ζυγό και τη δημιουργία του μικρού ελληνικού κράτους.
Σήμερα παρουσιάζουμε ένα σημαντικό κείμενο – μοναδικό ιστορικό ντοκουμέντο που αφορά στην έναρξη της επανάστασης. Αναφέρεται στο πρώτο και σημαντικό πρόβλημα που βρήκαν μπροστά τους οι επαναστάτες, λίγες ημέρες πριν ξεκινήσει το μεγάλο επαναστατικό κίνημα. Είναι το ανάθεμα του Οικουμενικού Πατριάρχη Γρηγορίου προς τους ηγέτες της επανάστασης, που βεβαίως έγινε κάτω και από την πίεση του σουλτάνου. Αλλά τελικά δεν στάθηκε σωτήριο για τον ίδιο τον Γρηγόριο, που απαγχονίστηκε λίγες ημέρες αργότερα από την οθωμανική αυτοκρατορία. Το κείμενο του αναθέματος, ένα πατριαρχικό γράμμα με ημερομηνία 11 Μαρτίου 1821, είναι δημοσιευμένο στον «Ελληνικό Τηλέγραφο», στο φύλλο της 17ης Απριλίου 1821. Το ντοκουμέντο υπάρχει στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Αυστρίας – Österreichische Nationalbibliothek.
Η επιστολή του Πατριάρχη απευθύνεται προς τον μητροπολίτη Μολδαβίας Βενιαμίν, καλώντας τον να ενεργήσει ώστε να σταματήσει η δράση των επαναστατών, που ξεκίνησε από τη δική του περιοχή. Ανάλογου περιεχομένου επιστολή έστειλαν και τα μέλη της Οικουμενικής Συνόδου. Δημοσιεύτηκε στο ίδιο τεύχος του «Ελληνικού Τηλεγράφου».
Ο Γρηγόριος στο πατριαρχικό γράμμα απευθύνει κατάρες και ανάθεμα («αραίας αλύτοις καθυποβάλλει και αναθέμασι», αναφέρεται χαρακτηριστικά) στον ηγεμόνα Μιχαήλ Σούτσο και στον Αλέξανδρο Υψηλάντη, ενώ σημειώνει ότι ανάλογες επιστολές έστελνε και σε άλλους παράγοντες της επαρχίας και στους επισκόπους, καλώντας τον Βενιαμίν να διαμηνύσει σε όλους το μάταιο του απονενοημένου, όπως το χαρακτήριζε, κινήματος.
Και ζητούσε να πληροφορήσει τους αρχηγούς «ότι αν δεν διορθώσωσι το σφάλμα με μίαν τελείαν, και ειλικρινή μεταμέλειαν, η Εκκλησία τούς έχει αποκεκομμένους της των Πιστών ολομελείας, και αποβλήτους, και ενόχους τω αιωνίω Αναθέματι».
Μάλιστα με την ίδια τιμωρία του αναθέματος, αλλά φυσικά και του διωγμού από τον μητροπολιτικό θρόνο του, απειλούσε ο Πατριάρχης και τον ίδιο τον μητροπολίτη Μολδαβίας.
Το πατριαρχικό γράμμα, που έφερε ημερομηνία 11 Μαρτίου 1821, συνοδευόταν και από το συνοδικό, που κατηγορούσε τους Σούτσο και Υψηλάντη για θρασύτητα και αλαζονεία, και τους χαρακτήριζε δοξομανείς που εξαπάτησαν και άλλους Έλληνες για τους σύρουν μαζί τους στον γκρεμό.
Μάλιστα το συνοδικό γράμμα προχωρούσε και ένα βήμα περαιτέρω, σημειώνοντας ότι οι πιστοί Ραγιάδες απολάμβαναν από τους Τούρκους τόσα προνόμια ελευθερίας και θρησκευτικής ελευθερίας όσα δεν απολάμβανε άλλο υποτελές έθνος! Και χαρακτήριζε την Τουρκία ευεργέτιδα και τροφό των Ελλήνων …
Λίγες εβδομάδες αργότερα ο πατριάρχης απαγχονίστηκε από τον σουλτάνο και το σώμα του πετάχτηκε στη θάλασσα
Mετά τη λειτουργία του Πάσχα (10 Απριλίου 1821) ο Γρηγόριος συνελήφθη, κηρύχθηκε έκπτωτος και φυλακίστηκε, ενώ ανακηρύχτηκε άγιος από την Ορθόδοξη Εκκλησία. Το απόγευμα της ίδιας μέρας απαγχονίστηκε στην κεντρική πύλη του Πατριαρχείου, όπου παρέμεινε κρεμασμένος για τρεις ημέρες, εξευτελιζόμενος από τον όχλο.H κεντρική πύλη του Πατριαρχείου, όπου απαγχονίστηκε ο Γρηγόριος Ε΄, η οποία παραμένει κλειστή ως σήμερα
Κατόπιν, μια ομάδα τριών Εβραίων αγόρασαν το πτώμα του, το περιέφεραν στους δρόμους και το έριξαν στον Κεράτιο κόλπο. Τα ονόματα των τριών αυτών Εβραίων ήταν Μουτάλ, Μπιταχί και Λεβύ. Τη σκηνή της περιφοράς του σκηνώματος από τους τρεις Εβραίους έχει αποδώσει παραστατικά σε πίνακά του ο Γερμανός ζωγράφος Πέτερ φον Ες. Ένας Κεφαλονίτης πλοίαρχος, ονόματι Νικόλαος Σκλάβος, βρήκε το σκήνωμα και το μετέφερε στην Οδησσό, όπου και ετάφη στον ελληνικό ναό της Αγίας Τριάδος. Από εκεί ανακομίστηκε στην Αθήνα, 50 χρόνια μετά, και έκτοτε φυλάσσεται σε μαρμάρινη λάρνακα στο Μητροπολιτικό Ναό Αθηνών.
Η κεντρική πύλη του Πατριαρχείου, όπου απαγχονίστηκε ο Γρηγόριος Ε΄, παραμένει κλειστή και σφραγισμένη μέχρι και σήμερα, σε ένδειξη τιμής. Στο Πατριαρχείο εισέρχεται κανείς έκτοτε μόνο από τις πλάγιες πύλες.
Στη συνέχεια δημοσιεύουμε το συνοδικό γράμμα.
«ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ Ελέω Θεού, Αρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως, νέας Ρώμης, και Οικουμενικός Πατριάρχης.
Ιερώτατε Μητροπολίτα Μολδαβίας, υπέρτιμε και έξαρχε πλαγηνών, εν αγίω πνεύματι αγαπητέ αδελφέ, και συλλειτουργέ των ημών μετριότητος κύριε Βενιαμίν. Χάρις είη Σου τη Ιερότητι, και ειρήνη παρά Θεού.
Πόσον διετάραξε τας καρδίας ου μόνον των Εκκλησιαστικών, αλλά και πάντων των εν τη Βασιλευούση κατοίκων ομογενών από μικρού έως μεγάλου το απροσδόκητον αποστατικόν αυτόθι κίνημα, αδυνατούμεν γραφή παραδούναι όλοι πενθούντες και σκυθρωπάζοντες, μένομεν εκστατικότες, ότι και της Εκκλησίας και της θεόθεν εφ’ ημάς τεταγμένης κραταιάς, και αηττήτου Βασιλείας έφθασεν επί τοσούτον αγνώμων και αχάριστος να φανή ο επί την Ηγεμονείαν αυτήν, ως μη ώφελε, προαχθείς Μιχαήλ, και με το πρόσχημα της ελευθερίας να κηρυχθή τω πράγματι και τη αληθεία εχθρός του Γένους επίσημος, συμφωνήσας τω φυγάδι εκείνω, και επίσης αγνώμονι Αλεξάνδρω Υψηλάντη αυτοί μήτε τα προς Θεού όσια, μήτε τα προς ανθρώπους δίκαια διατηρήσαντες, καταπατήσαντες και θρησκευτικά και ηθικά, ου μόνον εξηπάτησαν τους αυτόθι ουτιδανούς, και αφελεστέρους, αλλά και το Γένος όλον ασυνειδότως εσυκοφάντησαν, προβαλλόμενοι το κακοηθέστατον σχέδιον αυτό ως Εθνικόν. Αλλ’ η θεία πρόνοια και η επαγρύπνησις της κραταιάς και αηττήτου Βασιλείας, δια των κατά τόπους φωραθέντων γραμμάτων, και εξ αυτής της επαγγελματικώς δοθείσης ειδοποιήσεως του Εξοχωτάτου Πρέσβεως της Ρωσσίας ανεκάλυψε την σκηνήν, και εγνώσθη η βάσις, και η αρχή πόθεν, και εφωράθη το ψεύδος του προβλήματος, και η απάτη, την οποίαν αναισχύντως μεταχειρίζονται, ως έχοντες δήθεν συνεργόν εις τοιούτους σκοπούς ολεθρίους την Ρωσσικήν Δύναμιν, καθώς ταύτα πάντα διεκηρύχθησαν και δια του επίτηδες επ’ αυτή τη υποθέσει εκδοθέντος, και σήμερον επ’ ακροάσει κοινή πάντων ημών αναγνωσθέντος υψηλού βασιλικού προσκυνητού ορισμού. Το Βασίλειον Κράτος επεχείρησεν ευτάκτως την ανατροπήν του κακοήθους Σχεδίου, και η αγία του Χριστού Εκκλησία κατά χρέος απαραίτητον επαγρυπνούσα υπέρ των απανταχού ομογενών, εξέδωκε γράμματα, και διένειμε δι’ Εξάρχων, υπαγορεύουσα πάσι τοις ομογενέσι κοινώς τε και κατά μέρος τα σωτήρια, και στηρίζουσα πάντας εις το πιστόν του Ριαγιολικίου, και τα χρέη της ειλικρινούς ευπειθείας και υποταγής εκείνους δε τους πρωτουργούς, και τους αμεταμελήτως αυτοίς κατακολουθούντας, και συμφωνούντας. Αραίς αλύτοις καθυποβάλλει, και αναθέμασιν, ως προφανώς ολετήρας, και την έκχυσιν τόσων και τόσων αθώων αιμάτων Ομογενών ασπλάγχνως και απανθρώπως επιθυμήσαντες. Τοιαύτα γράμματα στέλλονται προσφόρως και εις την Επαρχίαν της Ιερότητός Σου, και των Θεοφιλεστάτων Επισκόπων Σου, εκ των οποίων γραμμάτων και ακριβέστερον πληροφορείσαι ιδίως δε γράφοντες και δια της παρούσης εντελλόμεθά Σοι εκκλησιαστικώς να διασαλπίσης εις όλους τους υπό την πνευματικήν Σου προστασίαν Χριστιανούς τας εννοίας των Εκκλησιαστικών μας Γραμμάτων, να αγωνισθής εκ παντός τρόπου εις το να αποδείξης την πλάνην, εις την οποίαν ευρίσκονται, να διαλύσης τους ματαίους στοχασμούς των, και τέλος πάντων ν’ αποδείξης, ότι με την επιμονήν αυτών εις το απονενοημένον τούτο κίνημα διοργανίζουσι τον όλεθρον όλου του Γένους, να πληροφορήσης αυτούς, ότι αν δεν διορθώσωσι το σφάλμα με μίαν τελείαν, και ειλικρινή μεταμέλειαν, η Εκκλησία τους έχει αποκεκομμένους της των Πιστών ολομελείας, και αποβλήτους, και ενόχους τω αιωνίω Αναθέματι. Προ πάντων δε προσεκτικώτατος έσο η Ιερότης Σου, αγαπητέ αδελφέ εννόησον ότι έχεις να δώς απολογίαν επί του αδεκάστου βήματος του Κυρίου ημών εν τη φοβερά εκείνη ημέρα της Ετάσεως περί όλων των αυτόθι Ομογενών, και των αλλαχού ευρισκομένων, και εξ αιτίας αυτών κακόν τι υποστησομένων. Εκ της χειρός Σου εκζητηθήσεται το αίμα αυτών, αν μη και λόγω, και έργω δεν προφθάσης την αναγκαίαν θεραπείαν, και διόρθωσιν, αν δεν εκτελέσης τα αρχιερατικά χρέη Σου, μεταπείθων τους εξαπατηθέντας, αποδεχόμενος και συγχωρών τους μετανοούντας, και των όρκων εκείνων των Σατανικών απαλλάτων, μισών, αποστρεφόμενος, καταδιώκων, και κατατρέχων τους λιποτακτήσαντας, και κατά πάντα συμφρονών τη Εκκλησία του Θεού, και τη εφ’ ημάς θεοδότω Κραταιά Βασιλεία καθότι εάν, ό μη γένοιτο, αντιδιατεθείς, και άλλα παρά τα εκκλησιαστικώς γραφόμενα επιχειρήσης ή λόγω, ή έργω, ή κατά διάνοιαν, Σε έχομεν εξ εκείνης της ώρας έκπτωτον του Αρχιερατικού βαθμού, αυτοκατάκριτον, και μέλος αλλότριον, και ξένον της Εκκλησίας του Θεού, και καθαιρέσει αμετακλήτω ένοχον. Διό, περιπόθητε Αδελφέ, αγωνίσθητι όσον το δυνατόν, δια να αποφύγης τον ψυχικόν κίνδυνον, ότι εν οχετοίς δακρύων και το στελλόμενόν Σοι Συνοδικόν Γράμμα επί του θείου υπεγράφη θυσιαστηρίου ούτως εξεκαύθη η δικαία της Εκκλησίας αγανάκτησις κατά των κοινών φθορέων, και λυμεώνων. Περιμένομεν να χαροποιηθώμεν με τας ταχείας αποκρίσεις Σου, δηλωτικάς της αισίας των γραφομένων αποπερατώσεως, δια να Σε καταστέψωμεν και με τας κοινάς ημών ευχάς, και ευφημίας η δε του Θεού χάρις είη ματά της Αρχιερωσύνης Σου. αωκα’ Μαρτ. ια’.
ο Κωνσταντινουπόλεως, εν Χριστώ Αδελφός».
Ο πατριαρχικός αφορισμός. Στο τέλος της δεύτερης σελίδας φαίνεται και ο συνοδικός αφορισμός, που ακολουθεί
